donderdag 8 juni 2017

De biografie van Johan Polak: Hoe de uitgever en boekverkoper zich verbond met andere mensen (Athenaeum.nl)

Johan Polak was een van de bekendste uitgevers en boekhandelaren van zijn tijd. Koen Hilberdink gaat in zijn biografie J.B.W.P. Het leven van Johan Polak echter niet in op zijn rol als cultuurpaus. Wel legt hij haarfijn zijn persoonlijkheid bloot, aldus Maarten Dessing.

Johan Polak was tegen het einde van zijn leven een graag geziene gast in talkshows. Iemand met zo'n fraai sonoor stemgeluid die zichzelf op zulke eloquente wijze naar beneden haalde: dat was leuke televisie. Hij was lelijk en nietswaardig en hij werd nooit moe dat te herhalen. Je kon je er maar het beste bij neerleggen dat journalisten geen interesse hadden in zijn verdiensten als uitgever en boekhandelaar, vond hij. 'Het enige wat "men" wil weten is: hoeveel geld, hoeveel en wat voor seks, hoe Joods', schreef hij in 1983 aan een correspondent.
Hoe mooi zou het zijn als Polak een biograaf kreeg die wel de nadruk legt op datgene wat overblijft als de oppervlakkige televisieroem is vervluchtigd. Een biograaf die minutieus ingaat op datgene waarom hij überhaupt een levensbeschrijving verdient: zijn rol als uitgever en boekhandelaar. Hoe stelde hij zijn fonds samen? Welke bijdrage aan de Nederlandse cultuur leverde hij daarmee? Hoeveel verlies leed hij aan de uitgeverij? Waarom begon hij een boekhandel? Waarom droeg hij die midden jaren zeventig over aan het personeel?
Koen Hilberdink is die biograaf niet. Op de meeste van bovenstaande vragen geeft hij in J.B.W.P. weliswaar antwoord, maar bepaald niet gedetailleerd. Dat de uitgaven van Athenaeum-Polak & Van Gennep niet zo verzorgd waren als hij deed voorkomen doet hij af met een alineaatje. En wat hem ertoe bewoog om Athenaeum Boekhandel in fases cadeau te doen aan de medewerkers? Was dat alleen omdat de winkel verlies leed? En wat deed hem dat? Hilberdink schetst kort de feiten en dat is het dan.

'Johan deed weinig aan zijn commissarisschap [van de boekhandel – wat hij in 1975 was geworden]. Jaarstukken voor aandeelhoudersvergaderingen las hij niet of nauwelijks en toen Schut hem een keer als grap wees op de strafbaarheid van dit verzuim, beloofde Johan angstig zijn leven te beteren. Helemaal uit beeld verdween Johan niet. Bijna dagelijks zagen de medewerkers hem aan het einde van de middag komen aanlopen en dan riepen ze: "lange Joop" is in aantocht. "Lange Joop" kwam aan het grote bureau in het Nieuwscentrum kranten knippen en daarbij werd hem geen strobreed in de weg gelegd. De medewerkers van Athenaeum Boekhandel gunden hem zijn gelukzalige momenten in de winkel die ooit helemaal van hem was geweest.'

Het is waar dat Polaks excentriciteit bijdroeg aan zijn status als markante uitgever. Als hij niet zo vaak in de media optrad was hij niet meer dan een directeur geweest van een bescheiden imperium voor fijnproevers die alleen bij ingewijden bekend was. Zijn prestige, ook postuum, was navenant sober geweest. Maar om nu zo sterk de nadruk te leggen op zijn afwijkingen – van de oorzaken tot de door machtsverschillen gecorrumpeerde relaties met een stoet jongemannen? Ik vind dat een gemiste kans.
Voor cruciale aspecten uit Polaks leven kun je nu beter terecht bij anderen. Bij Nop Maas' driedelige biografie van Gerard Reve voor hun onderlinge relatie – aanvankelijk innig, na te zijn gebrouilleerd hatelijk. Bij Geke van der Wals biografie van Rob van Gennep voor Polaks relatie met zijn belangrijkste zakenpartner. Zelfs voor zijn rol als directeur van Athenaeum Boekhandel kun je beter Joris van Casterens toch niet diepgravende jubileumboek Is u bekend met het alfabet?, vorig jaar verschenen ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan, opslaan.
Dat neemt niet weg dat als je Hilberdink afrekent op de keuzes die hij heeft gemaakt, je zijn biografie kunt prijzen. Inzoomend op Polaks karakter legt hij helder uit hoe de erfgenaam van geurstof-miljoenen werd gevormd door zijn ziekelijke familie, de aanhankelijkheid aan zijn moeder en de ervaringen als onderduiker. Hij miste zo zijn adolescententijd en kon zich daarna nooit als zelfstandige persoonlijkheid verbinden met anderen – ook doordat hij niet helemaal in de tijd leek te passen. Dat leidde tot een diepe eenzaamheid.
Je begrijpt na lezing van J.B.W.P. uitstekend hoe Polak zich overeind probeerde te houden. Hij vond als zoveel eenzame zielen troost in de schone letteren en het mooie boek. Vanuit die rol als klassiek uitgever – een rol die hij in de loop der decennia zo uitvergrootte dat het gaandeweg een karikatuur werd – kon hij zich in een plek in de maatschappij verwerven. Een plek weliswaar die hij groter maakte dan hij werkelijk was door zijn grotendeels geveinsde eruditie, die – ondanks het plagiëren van historicus H.L. Wesseling – nooit is ontmaskerd.
Zijn rijkdom deed de rest. Polak zette zijn geld voortdurend in om toch de liefde en genegenheid te krijgen waar hij zo wanhopig naar verlangde. Bijna niemand leek aan die greep te kunnen ontsnappen, getuige de lange stoet vrienden, schandknapen en personeelsleden die hij met groot geduld uiteindelijk tot het verrichten van seksuele handelingen wist te verleiden, of ze homoseksueel of heteroseksueel waren. Ook Jan Siebelink niet, wiens vertaling van Joris-Karl Huysmans' À rebours hij in 1977 uitgaf.

'Siebelink raakte onder de indruk van Johans verfijnde negentiende eeuwse levensstijl – hij leek op de hoofdfiguur uit À rebours – en verkeerde jarenlang in zijn omgeving. Johan was van hem gecharmeerd en verschafte hem midden jaren zeventig een lening voor de verbouwing van zijn huis in Ede. Toen het aflossen maar moeilijk lukte, liet Johan zijn makelaar Heineke dreigende brieven sturen. Toen dat onvoldoende hielp, stelde Johan voor een deel van de lening kwijt te schelden in ruil voor bepaalde diensten. Dat gebeurde in een hotel in het centrum van Amsterdam en werd ingeleid met een diner. De heteroseksuele Siebelink was doodnerveus. Hij kon opgelucht ademhalen toen Johan tevreden het hotel verliet.'

Het is Polak ten voeten uit. Het is de verdienste van Hilberdink dat je hem hierin direct herkent.
(Eerder gepubliceerd op Athenaeum.nl, 4 jun)

Geen opmerkingen: