Na Comment parler des livres que l’on n’a pas lus presenteert Pierre Bayard met zijn recentste boek Comment parler des lieux où l ón n’a pas été een verhandeling over het beschrijven van plekken waar de schrijver niet geweest is. Aan de hand van voorbeelden uit de literatuur laat hij niet alleen zien dat sommige auteurs minutieuze beschrijvingen gaven van plekken waar ze helemaal nooit geweest waren, maar het is bovenal een pleidooi voor de voyageur casanier, voor de wereldreiziger die achter zijn bureau blijft en zijn fantasie gebruikt.
Door afstand te nemen en te houden is het juist makkelijker een plek te beschrijven dan wanneer je er midden in zit, beweert Bayard. Hij voert auteurs op die net doen alsof ze gereisd hebben, zoals bijvoorbeeld Marco Polo door China, of recenter, een auteur die op een plek geweest is voor een belangrijk journalistiek stuk, terwijl hij in werkelijkheid zijn huis niet uit durfde. Jayson Blair beweerde de familie van een in Irak verdwenen Amerikaanse soldaat te hebben bezocht, totdat het tegendeel bleek. Hoewel Bayard beweert dat deze teksten niet onderdoen voor echte reisverslagen is natuurlijk dat natuurlijk moeilijk te bewijzen. Wat had Marco Polo opgeschreven wanneer hij werkelijk in China was geweest of wat voor emoties had Blair kunnen oproepen als hij de familie wel had gesproken?
Schrijver Édouar Glissant heeft daarentegen niemand iets voorgehouden en koos er bewust voor over de gebruiken en gewoonten van Paaseiland te schrijven zonder er heen te gaan. Om gezondheidsredenen bleef hij thuis en hij stuurde zijn vrouw om het eiland te observeren en fotograferen. Aan de hand van haar verslagen en beeldmateriaal schreef hij als voyageur casanier over alle hoeken van het eiland en leek hij er meer van te weten dan welke native dan ook.
Om een goed boek te schrijven is thuisblijven beter dan op pad gaan, betoogt Bayard. Niet allen omdat reizen gevaarlijk kan zijn en veel gedoe oplevert:
Les inconvénients des voyages ont été suffisamment étudiés pour que je ne m’attarde pas sur ce sujet. Démuni face aux animaux sauvages, aux intempéries et aux maladies, le corps humain n’est à l’évidence nullement fait pour quitter son habitat traditionnel et moins encore pour se déplacer dans des terres éloignées de celles où Dieu l’a fait vivre.
Maar vooral ook om de volgende redenen. Ten eerste is het in veel gevallen niet eens mogelijk ergens fysiek bij aanwezig te zijn (denk aan de slag bij Waterloo), ten tweede kan de aanwezigheid van de auteur/onderzoeker ter plekke juist van alles beïnvloeden doordat hij er is (zoals Georges Perec in Het leven een gebruiksaanwijzing een antropoloog opvoert die de bewegingen van een inheemse stam volgt terwijl die hem juist probeert te ontvluchten) en ten derde omdat voyageurs casaniers vaak gedegener en fantasierijker te werk gaan om verre locaties te beschrijven.
Karl May wist bijvoorbeeld duizenden lezers aan zich te binden met verhalen over indianen terwijl hij pas tegen het einde van zijn leven Amerika bezoekt. Maar doet dat af aan de geloofwaardigheid van zijn boeken?
Ainsi l’observation à distance, contrairement à ce que produit souvent l’observation participante à laquelle Karl May était farouchement opposé, permet-elle non seulement d’inventer ou de ré-inventer le monde, mais de transformer par l’ecriture en le rendant plus juste.
Bayard schrijft vermakelijk en voert zelfs gevallen op van buiten de literatuur, zoals de marathonloopster Rosie Ruiz die beschuldigt werd een deel van de marathon per metro te hebben afgelegd, omdat ze de route niet helemaal kon beschrijven. Maar zou de allereerste marathonloper Philippides ook niet de metro hebben genomen als hij de mogelijkheid had gehad?
Waarschijnlijk heeft hij gelijk dat men niet op reis hoeft om een gedegen literaire reisbeschrijving te maken of om het gevoel dat een bepaalde plek of stad oproept over te brengen op de lezer. Want die maakt van wat hij leest ook weer een fantasiewereld die uiteindelijk niet zal stroken met de werkelijkheid.
Met dat besef zal ik de volgende keer zeker op een andere manier reisliteratuur ter hand nemen of episodes in een literair werk over ‘bestaande’ locaties lezen. Maar of ik voortaan thuis zal blijven?
Relire avec prudence les auteurs les plus reconnus n’implique nullement, d’ailleurs, de constater ce qu’ils racontent, [...] mais de savoir apprécier leurs récits sous un autre éclairage, non plus dans leur seule valeur documentaire, mais avec toute la force poétique et heursitique qu’ils possèdent dans l’invention des mondes possibles.
(Eerder gepubliceerd op Athenaeum.nl)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten